Μητρική ενοχή | Women On Topic podcast

Τον Μάρτιο στο Women On Topic μιλήσαμε για τη μητρική ενοχή και εδώ μπορείς να πάρεις μια γεύση από τα όσα μοιράστηκε μαζί μας η Αγγελική Παπαδοπούλου, μία από τις γυναίκες με τις οποίες μιλήσαμε. Η συνέχεια στο κινητό σου, εδώ ή σε όποια πλατφόρμα ακούς το Women On Topic.

Ενοχή:

Συναίσθημα που προκύπτει από κάτι που έχει συμβεί και για το οποίο αισθάνεται κάποιος υπεύθυνος. Εξ ορισμού έχει μια διάσταση σύγκρισης, δλδ αισθανόμαστε ενοχή για κάτι που κάναμε σε σχέση με κάτι που θεωρούμε ότι θα έπρεπε να κάνουμε – γιατί αυτός είναι ο δικός μας προσωπικός πήχης, γιατί αυτός είναι ένας παγκόσμιος άγραφος ηθικός κανόνας. Επίσης συνδέεται με την έννοια του χρόνου, έχουμε την τάση να γυρνάμε πίσω, να παίζουμε τη σκηνή ξανά και ξανά, να λέμε πως αν ήμουν εκεί, αν είχα ξανά την ευκαιρία, θα το έκανα αλλιώς. Και θα είχα γλιτώσει τώρα από την μετάνοια και την ντροπή. Γιατί η ενοχή είναι – πάντοτε – ένα πολύ βαθύ, δομικό, δυσάρεστο συναίσθημα. Αλλά είναι κατά βάση υγιές - αρκεί να σκεφτούμε ότι οι κοινωνιοπαθείς, οι ψυχοπαθείς δεν έχουν ενοχές και αυτή η έλλειψη είναι και η βάση της διαταραχής τους.

(Και τελικά αυτές οι ενοχές είναι κάτι εγγενές δικό μας ή κάτι που μας προκαλεί ή ενισχύει ο τρόπος που είναι δομημένες οι κοινωνίες μας και η αγορά εργασίας;)

Η Ενοχή της Μητρότητας (Mom Guilt):

Έχουμε σχεδόν εξ ορισμού, λες και είναι συνώνυμη με την ίδια την έννοια της μητρότητας: νιώθουμε ενοχές αν δεν κάνουμε παιδί και ενοχές από τη στιγμή που συλλαμβάνουμε, γιατί πρέπει πλέον να αποδείξουμε ότι είμαστε μια «καλή μητέρα». Η πίεση έρχεται από παντού: είναι εντυπωσιακό πως όλοι έχουν άποψη για τη μητρότητα, είτε γέννησαν, είτε δεν γέννησαν, για κάποιο λόγο ξέρουν τι πρέπει να κάνουμε εμείς με το δικό μας παιδί. Κι εμείς παλεύουμε καθημερινά με έναν αόρατο πήχη, απέναντι σε μία τέλεια, άγια μητέρα, που δεν κουράζεται, δεν εκνευρίζεται, ξέρει πάντα τι είναι το σωστό, δεν κάνει λάθη. Σαν να μην ήταν η όλη κατάσταση επαρκώς απαιτητική από μόνη της.

Βασικά, ένα από τα βασικά προβλήματα της μητρότητας είναι ότι μας λένε ψέματα. Και η φάση ξεκινά από την εγκυμοσύνη. «Θα είναι η πιο υπέροχη περίοδος της ζωής σου», μας λένε, «ειδικά στο τέλος, έκανα κάτι υπέροχες βόλτες, ακόμη τις θυμάμαι». Κανένας λόγος για τους εμετούς, τις αναγούλες, τη δυσκοιλιότητα, τις αλλαγές της διάθεσης – κι αυτά είναι μερικά μόνο από τα συμπτώματα μιας φυσιολογικής εγκυμοσύνης. Η πλεκτάνη συνεχίζεται επ αόριστο, και το χειρότερο είναι ότι την εσωτερικεύουμε – γεγονός που γιγαντώνει τις ενοχές. Θα έπρεπε να είμαστε τρισευτυχισμένες, θα έπρεπε να είμαστε υπεραποτελεσματικές – και δεν νιώθουμε έτσι. Άρα τι πάει στραβό με μας; Δεν προσπαθούμε αρκετά, πρέπει να προσπαθήσουμε περισσότερο.

Επιπλέον, όταν μπαίνουμε στη θέση του γονιού, συνήθως ενεργοποιούνται οι αναμνήσεις μας ως παιδιά από τους δικούς μας γονείς. Εδώ αρχίζει ένα πιο ύπουλο παιχνίδι, μια αυτόματη προσπάθεια να διορθώσουμε το παρελθόν, που μπορεί να λειτουργήσει παγιδευτικα, μόνο και μόνο γιατί μας κρατά σε απόσταση από το σήμερα. Με αυτόν τον μηχανισμό ή θα αναπαράγουμε αυτό που ξέρουμε ή θα προσπαθήσουμε να κάνουμε το ακριβώς αντίθετο, σενάρια που συνήθως οδηγούν στο ίδιο σημείο και μας απομακρύνουν από το ζητούμενο: να κάνουμε τη δική μας, ξεχωριστή προσπάθεια, με ό,τι καταλαβαίνουμε για το ρόλο μας και ό,τι χρειάζεται στο δικό μας παιδί.

Η Ενοχή της Εργαζόμενης Μητέρας (Working Mom Guilt):

Εδώ μιλάμε για ισορροπίες τρόμου: δυο ζωές να χωρέσουν σε μία, δυο ρόλοι που συχνά έρχονται σε σύγκρουση, μια σύγκρουση που γίνεται μέσα σου, ανάμεσα στην εργαζόμενη και τη μητέρα. Έχεις προσδοκίες και για τους δύο ρόλους, νόμιζω η κάθε μια μας με τον δικό της τρόπο, με διαφορετικές βαρύτητες, ανάλογα με το πώς αντιλαμβανόμαστε την κάθε μία από τις δύο έννοιες. Αλλά είναι αγώνας δρόμου, ενίοτε και πόλεμος με πολύ σκληρές μάχες. Ας πούμε τη στιγμή που έχεις να μπεις σε πολύ σοβαρή συνάντηση, και σε καλεί το παιδί σου κλαίγοντας σε απόγνωση. Ήταν σαν να κόβομαι στα δύο, ένιωσα το δίλημμα σωματικά, λίγες φορές έχω αισθανθεί ψυχικό πόνο σε τέτοια ένταση.

Επίσης να πούμε ότι κοινωνικά και εργασιακά δεν υπάρχει ακριβώς κατανόηση. Πρέπει να τα βγάλουμε πέρα μόνες μας, χωρίς παρεκκλίσεις, χωρίς δικαιολογίες, χωρίς παράπονο. Βλέπω αυτές τις μέρες το The Crown και κόλλησα στη σκηνή που η Μάργκαρετ Θάτσερ αναλαμβάνει να συγκροτήσει κυβέρνηση και συναντιέται πρώτη φορά με την Ελισάβετ. «Τα παιδιά μου είναι μεγάλα», της λέει, «ο άντρας μου μπορεί να φροντίσει τον εαυτό του. Άρα κι εγώ μπορώ να δουλέψω αναπόσπαστη για το καλό της χώρας. Α, και δεν θα βάλω γυναίκες στην κυβέρνηση, οι γυναίκες δεν είναι κατάλληλες για τα υψηλά αξιώματα, είναι πολύ συναισθηματικές.» Αυτή είναι η αντίληψη στον επαγγελματικό κόσμο γενικότερα.

Αλλά και ο κόσμος των μαμάδων μπορεί να γίνει εξίσου σκληρός. Θυμάμαι που με είχαν καλέσει από το σχολείο της Άρτεμης, ένα καλό ιδιωτικό σχολείο, να με ενημερώσουν – ή μάλλον να με επιπλήξουν – γιατί το παιδί δεν διάβαζε όσο έπρεπε. Τους εξήγησα ότι εργάζομαι και δεν καταφέρνω να παρακολουθήσω το διάβασμά της σε σταθερή βάση. «Α, δουλεύετε», μου είπαν και κούνησαν το κεφάλι. Δεν τους άρεσε – είχα αποτύχει ως μητέρα.

Με άλλα λόγια, δεν χωράμε πουθενά. Και στο κενό που αφήνουμε, βρίσκουν χώρο και φωλιάζουν οι ενοχές μας.

Έχεις κάποια δική σου ιστορία να μοιραστείς;

Ήταν η Άρτεμη νήπιο, κι εγώ είχα γυρίσει από μια απαιτητική μέρα στη δουλειά και συνέχιζα με κάτι που είχα αναλάβει επιπλέον. Ήταν μια δύσκολη περίοδος για μένα, είχα μόλις χάσει τον πατέρα μου, και κάπου στο στάδιο της άρνησης είχα βάλει τον εαυτό μου στον αυτόματο. Το παιδί ζήτησε να καθίσει δίπλα μου να ζωγραφίσει όσο δούλευα. Της είπα, μάλλον αυστηρά, ότι δεν πρέπει να με ενοχλεί, και το τήρησε μια χαρά. Αλλά κάποια στιγμή έκανε μια κίνηση και έπεσαν οι εκτυπώσεις που διόρθωνα. Ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι του ήδη φορτωμένου ψυχισμού μου. Τα έχασα, έβαλα τις φωνές, πρέπει να βγήκα εκτός εαυτού. Κι εκεί μέσα στην τρέλα μου την είδα, τόση δα, τρομοκρατημένη, ένα παιδάκι που το μόνο που ζήτησε ήταν να καθίσει δίπλα στη μητέρα της, μια μητέρα που δεν είχε δει όλη τη μέρα. Και πέταξα όλες τις εκτυπώσεις κάτω από μόνη μου, της ζήτησα συγνώμη και της είπα ότι είναι πιο σημαντική από τη δουλειά. Ακόμη της ζητάω συγνώμη για τότε, εκείνη δεν το θυμάται καν -αλλά με συγχωρεί. Κάτι είναι κι αυτό.

Όταν η Άρτεμη ήταν μερικών μηνών, αποφασίσαμε με τον πατέρα της να κάνουμε το μεγάλο βήμα, να βγούμε έξω για ένα ποτό. Είπα ότι θα φανώ δυνατή, ντύθηκα, φίλησα το παιδί, έδωσα μερικές ακόμη οδηγίες στον άνθρωπο που θα το πρόσεχε για δύο ώρες – μέσα στις οποίες πρόλαβα να γίνω λιώμα στην μπάρα και να κλαίω από τις ενοχές. Το παιδί ήταν μια χαρά, εγώ δεν ήμουν έτοιμη…
Αρκετά χρόνια αργότερα, στην αρχή της εφηβείας της, είχα βγει μετά τη δουλειά για ένα ποτό με μία φίλη, και έκλεισε η μπαταρία του κινητού μου. Γύρισα μεσάνυχτα και τη βρήκα έξαλλη στον καναπέ. «Γιατί δεν μου απαντούσες», ρωτούσε, «ανησύχησα». Της εξήγησα, προσπάθησα να δικαιολογηθώ. «Να πηγαίνεις όπου θέλεις», μου είπε, «αρκεί να έχεις φορτισμένο το κινητό σου». Ήταν σαν να άκουγα τον μπαμπά μου – δεν είχα πλέον ενοχές, αλλά ξαφνιάστηκα που είδα πώς μπορείς να ζήσεις την ίδια ιστορία ανάποδα.

Πώς (αν) έχει αλλάξει ο τρόπος που αντιμετωπίζεις τις ενοχές της εργαζόμενης μαμάς στη διάρκεια της πορείας σου ως γονιού;

Ο αγώνας είναι πάντα άνισος, αλλά μαθαίνεις να ζεις με αυτόν στην πορεία. Η καθημερινότητα υπήρξε δύσκολη, αλλά ήταν επιλογή μου να εργάζομαι, δεν θα μπορούσα να φανταστώ τον εαυτό μου αλλιώς.
Αυτό που βοηθά, και αυτό που συχνά λέω στις νεότερες μαμάδες, είναι ότι ο χρόνος δουλεύει υπέρ μας. Όσο μεγαλώνουν τα παιδιά, τόσο ανεξαρτητοποιούνται, μπορούν να καλύψουν μόνα τις ανάγκες τους, μας χρειάζονται λιγότερο ή μάλλον μας χρειάζονται πιο ποιοτικά. Δεν έχουμε πια ενοχές για το τι έφαγε, είναι αρκετά μεγάλα για να το φροντίσουν μόνα του. Έχουμε όμως ενοχές που δεν ήμασταν εκεί σε κάποια δύσκολη μέρα. Κι αν καταφέραμε να χτίσουμε τη σχέση επαρκώς τα πρώτα χρόνια, η βάση είναι εκεί, ξέρουν πού θα μας βρουν και τι χρειάζονται από εμάς.

Οι ενοχές δεν υπάρχουν μόνο απέναντι στα παιδιά μας. Ένα milestone ήταν όταν είχα πρόταση να φύγω στο εξωτερικό, και δεν την πήρα για να μείνουμε με την Αρτεμη εδώ – ήταν το σωστό για αυτήν, δεν ήταν το καλύτερο επαγγελματικά για μένα. Ήταν όμως η σωστή απόφαση για τότε – το ξέρω πολύ καλά κι ας νιώθω καμιά φορές ενοχές απέναντι στον εργαζόμενο εαυτό μου.

Ένα άλλο milestone είναι όταν το παιδί πια ενηλικιώνεται και φεύγει, όταν δεν σε χρειάζεται πια με τον ίδιο τρόπο. Σε αυτό το σημείο ένιωσα έντονα το τέλος του κύκλου, κι εκεί μου ήρθε πολύ έντονα επίσης και η ανάγκη να κοιτάξω πίσω, να κάνω τον απολογισμό αυτών που είχα δώσει. Τα είχα κάνει καλά; Ο χρόνος είχε τελειώσει, τα βασικά που ήταν να πάρει από εμένα τα είχε πάρει. Τώρα θα έπαιρνε περισσότερα από τον υπόλοιπο κόσμο.

Τελικά γλιτώνουμε ποτέ από αυτές όταν μεγαλώνουν τα παιδιά μας ή όταν δεν δουλεύουμε ή δεν ξέρω πότε;
Μπα, ποτέ, επιστρέφουν και μας βασανίζουν (γέλια). Οι ενοχές, κάθε τύπου ενοχές, θέλουν δουλειά με τον εαυτό μας και με τους άλλους, αλλιώς παραμένουν ένα τέρας που απλά υπάρχει και δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι για αυτό. Συχνά αναρωτιέμαι αν εκείνο το λάθος τότε ήταν τελικά τραυματικό για το παιδί μου, αν με χρωματίζει ως «κακή μαμά». Ξαναπαίζω τη σκηνή στο μυαλό μου, προσπαθώ να με καταλάβω, να με συγχωρέσω. Κι αν δεν μου φτάνει αυτό που βρίσκω, πάω στην καλύτερη λύση -που είναι να ρωτήσω την ίδια την κόρη μου. Και θεωρώ ότι μου λέει την αλήθεια, λίγο στρογγυλεμένη στις γωνίες καμιά φορά για να με ανακουφίσει, αλλά σε γενικές γραμμές κάπου πηγαίνουμε μαζί με αυτήν την πληροφορία. Μια από τις μεγάλες παγίδες – στην οποία έπεσαν δυστυχώς πολύ οι προηγούμενες γενιές – είναι να οχυρωνόμαστε στη θέση του κυρίαρχου, του αλάνθαστου, του από πάνω. Βοηθάει τα παιδιά μας να βλέπουν και την τρωτή μας πλευρά, βοηθάει να αναγνωρίζουμε τα λάθη μας. Προσωπικά, θεωρώ ότι έχω μάθει περισσότερα από την Άρτεμη από όσα έμαθε εκείνη από μένα.

Τι σε βοήθησε όλα αυτά τα χρόνια να διαχειριστείς τις ενοχές σου (αν είχες). Κι αν δεν είχες, πώς τα κατάφερες και δεν είχες;

Ρεαλισμός, διαχείριση κρίσης. Κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε. Προσπαθώ, ξέρω ότι προσπαθώ. Ζητώ feedback, ζητώ βοήθεια. Κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ. Επίσης το εφηβικό μου κομμάτι, η έφηβη που με περηφάνια διατηρώ μέσα μου – με έβγαζε από τη μαμαδίστικη νοοτροπία, με έκανε τη μαμά που θα ήθελα να είμαι.

Οι ενοχές που νιώθουν οι περισσότερες εργαζόμενες μαμάδες είναι κυρίως απέναντι στα παιδιά τους ή απέναντι στη δουλειά τους;

Δεν ξέρω, δεν μπορώ να ξέρω, ίσως μια καλή, πραγματικά καλά σχεδιασμένη έρευνα να μπορούσε να μας το δείξει αυτό. Η υπόθεσή μου είναι ότι πρόκειται σταθερά για μία ισορροπία του τρόμου, ανάμεσα στους ρόλους μας ως μητέρα και εργαζόμενη. Και οι δύο ρόλοι κάτι σημαίνουν για την κάθε μία από εμάς – και εκεί υπάρχει και η απάντηση.

Τώρα που μεγάλωσε η κόρη σου, βλέπεις να είχαν βάση τα πράγματα για τα οποία εσύ ανησυχούσες ότι δεν έκανες και τόσο καλά; Έχουν καταγραφεί και στο δικό της μυαλό έτσι; Τα συζητάτε;

Το συναρπαστικό με την υπόθεση της μητρότητας είναι ότι γράφεται και από τις δύο πλευρές. Και ότι ο χρόνος, η στιγμή που γίνεται η συζήτηση, η αξιολόγηση, ο απολογισμός, επίσης χρωματίζει διαφορετικά την ίδια ιστορία. Η κόρη μου έχει υπάρξει εξαιρετικά γενναιόδωρη με τα λάθη μου, αλλά μπορεί και να βοηθάει ότι κι εγώ είμαι χαλί όταν τα φέρνω και ζητάω ταπεινά συγχώρεση. Εξαίρεση είναι η περίφημη (για εμάς) ιστορία με τον ροζ καναπέ, τον οποίο λέρωσε με σοκολατούχο γάλα και έγινα έξαλλη – μέχρι σήμερα επιμένει ότι ήμουν υπερβολική κι εγώ επιμένω ότι ήταν απαράδεκτη. Υποθέτω ότι εκεί θα μείνουμε ως προς αυτό, αλλά σε γενικές γραμμές, τώρα που η πορεία της βασικής ευθύνης μου απέναντί της ολοκληρώθηκε, είμαστε πια σε σημείο να έχουμε τη μεγάλη εικόνα. Και όσο ακούει και άλλες ιστορίες με άλλους γονείς, κερδίζω μάλλον στα σημεία – με έσωσε η ειλικρινής προσπάθεια, το νεαρό της ηλικίας μου, η μάλλον ανατρεπτική σκέψη μου και το ότι δεν φοβάμαι να τσαλακωθώ.

Έχουμε την τύχη να έχουμε και ντοκουμέντα - τα Σημάδια Τηνέιτζερ. Από το 2013, όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα σημάδια της εφηβείας, άρχισα να τα καταγράφω για πλάκα στο προφίλ μου στο fb, διαλόγους, περιστατικά, φωτογραφίες, και βγήκαν αριθμητικά περί τα 250 στιγμιότυπα – αρχείο της κοινής μας ιστορίας. Πλέον έχουν οργανωθεί σε θεματικές ενότητες και έχουν πάρει το δρόμο για την έκδοση. Μέχρι τότε, τα διαβάζουμε και οι δυο και ξεκαρδιζόμαστε και κλαίμε – χωρίς ίχνος ενοχής.

Η Αγγελική Παπαδοπούλου έχει υπάρξει δημοσιογράφος, επιμελήτρια εκδόσεων, μεταφράστρια και συγγραφέας. Σήμερα είναι επικοινωνιολόγος με πολυετή εμπειρία στην κοινωνική επιχειρηματικότητα και σύμβουλος ψυχικής υγείας, με έμφαση στις διατροφικές διαταραχές και την εφηβεία. Είναι επίσης υπέρμαχος της γυναικείας ενδυνάμωσης, μέντορας στο Women on Top και υπερήφανη μητέρα της 20χρονης πλέον Άρτεμης.

Ακούστε όλο το επεισόδιο εδώ: