Πώς θα θεραπευτούμε, πώς θα μείνουμε δυνατές/οί, πώς θα είμαστε ανθεκτικές/οί
Αυτά τα ερωτήματα πραγματεύεται η έκθεση “Remedy” που διοργανώνεται από το Cream Athens, δίνοντας το βήμα σε 28 καλλιτέχνες για να ψηλαφίσουν την έννοια της θεραπείας σε μια περίοδο που η έντονη θλίψη, η μοναξιά και ο πόνος της συνεχιζόμενης ανισότητας, έχουν γίνει μόνιμες υπενθυμίσεις για το πόσο πολύ χρειαζόμαστε αλληλοστήριξη, προκειμένου να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις που απαιτούν τη συλλογική μας δράση.
Η έκθεση άνοιξε τις πόρτες της την Πέμπτη 22 Δεκεμβρίου, και θα παραμείνει ανοικτή στο κοινό έως και την Κυριακή, 22 Ιανουαρίου, με workshops και performances. Μαζί έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε με τη Νία Hefe Φιλιογιάννη, ιδρύτρια του Cream Athens και επιμελήτρια του Remedy, καθώς και δύο καλλιτέχνιδες που συμμετέχουν στην έκθεση, τη Χριστίνα Παπαϊωάννου και τη Haotique, για τις γυναίκες στο χώρο της τέχνης, τον ρόλο που παίζει αυτή στην ανατροπή των έμφυλων ανισοτήτων, και τις πιέσεις που ασκούνται σε γυναίκες δημιουργούς.
Ο πολιτισμός έχει τη μοναδική δύναμη να λέει ανείπωτες ιστορίες και να ανατρέπει στερεότυπα.
Η έκθεση βλέπει το πένθος, τη μοναξιά και το συσσωρευμένο πόνο, προτείνοντας την ίαση με όρους (αυτό)φροντίδας, επούλωσης τραυμάτων και συλλογικής δράσης. Είναι συνειδητή η σύνδεση με αυτές τις κατεξοχήν φεμινιστικές αξίες;
Νία Φιλογιάννη: Η ιδέα της ίασης πυροδοτήθηκε μέσα από μια κοινωνική έρευνα γύρω από το τι απασχόλησε περισσότερο τον πλανήτη μεταξύ 2021-2022. Σύμφωνα με το Google, οι περισσότερες αναζητήσεις καταγράφηκαν γύρω από το πως θεραπεύεται κάτι, είτε ψυχικό είτε σωματικό, ανάλογα με τις ανησυχίες και τα ‘συμπτώματα’ του κάθε χρήστη. Το Remedy ήρθε να κλείσει το 2022, μια αρκετά δύσκολη χρονιά για την ανθρωπότητα, και να καλωσορίσει το 2023 ως μια ευκαιρία ψυχικής αναγέννησης.
Η ιδέα της ίασης μπορεί να γίνει αντιληπτή ως κάτι που μπορεί να ανακουφίσει ή να θεραπεύσει, να διορθώσει ή να λύσει ένα πρόβλημα, μια αισιόδοξη δήλωση που μπορεί να ανατρέψει αρνητικές σκέψεις, ακόμα και την πρωτοβουλία κάποιου να πει πως λυπάται για μια διαφωνία. Είναι μια θεραπευτική διαδικασία που φέρνει τα πάντα στο φως και κλείνει ένα κεφάλαιο με διδάγματα και μια νέα μέρα μπροστά μας. Ο στόχος της θεματολογίας σε απόλυτη ένωση με τις αξίες του Cream Athens, είναι εδώ να μας υπενθυμίσει το πόσο χρειαζόμαστε ο ένας την άλλη, όχι μόνο για στήριξη άλλα για να αντιμετωπίσουμε προκλήσεις που απαιτούν τη συλλογική μας δράση για να λυθούν.
Η σύνδεση που πιθανότατα να δημιουργείται μέσω του τίτλου της έκθεσης και των φεμινιστικών αξιών είναι συνειδητή. Τον τελευταίο χρόνο έχουμε ακούσει πολλά περιστατικά βίας κατά των θηλυκοτήτων, από λεκτικές παρενοχλήσεις και άλλες μορφές συναισθηματικής κακοποίησης, μέχρι την καθημερινή σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση, ενώ στην άκρη αυτού του φάσματος βρίσκεται και η γυναικοκτονία.
Επίσης, σε όλο τον κόσμο οι γυναίκες είναι οι κύριοι πάροχοι άτυπης φροντίδας σε άλλους. Υπάρχουν πολλές κοινωνικές και πολιτιστικές απαιτήσεις από τις γυναίκες να υιοθετήσουν το ρόλο της φροντίστριας της οικογένειας και όχι μόνο, με αποτέλεσμα να εκτίθενται περισσότερο σε στρεσογόνες καταστάσεις. Είναι αποδεδειγμένο επιστημονικά πως οι γυναίκες βιώνουν μεγαλύτερη ψυχική και σωματική καταπόνηση, και υψηλότερα επίπεδα ψυχολογικής δυσφορίας κατά τη διάρκεια της ζωής τους από τους άντρες.
Ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης στην δυναμική διαδικασία για ισότητα και ισοτιμία μεταξύ των φύλων;
Νία Φιλογιάννη: Καμία κοινωνία στον κόσμο δεν απολαμβάνει πλήρη ισότητα των φύλων. Δυστυχώς, οι ανισότητες μεταξύ των φύλων στον τομέα του πολιτισμού αντανακλούν συχνά τις ανισότητες στην κοινωνία γενικότερα. Μέσω της κληρονομιάς και των πολιτιστικών και δημιουργικών τομέων, είναι σαφές ότι η θέση των γυναικών στην κοινωνία πολιτικά, νομικά, κοινωνικά και οικονομικά, εξακολουθεί να μην είναι εκεί που θα θέλαμε.
Τα στερεότυπα των φύλων συνεχίζουν να διαιωνίζονται μέσα από ποικίλες πολιτισμικές εκφράσεις. Ωστόσο, ο πολιτισμός έχει τη μοναδική δύναμη να λέει ανείπωτες ιστορίες, να ανατρέπει στερεότυπα, να ρίχνει φως στις συλλογικές μας αξίες και να εξερευνά διαφορετικές πτυχές της περίπλοκης ταυτότητάς μας ως ανθρώπινων όντων. Η ενίσχυση της συμμετοχής των γυναικών στην πολιτιστική ζωή και η πρόσβαση στον πολιτισμό είναι ζωτικής σημασίας για την προώθηση της ισότητας των φύλων.
Από την αποσιώπηση γυναικείων καλλιτεχνών και την υποεκπροσώπησή τους σε γκαλερί και εκθέσεις, μέχρι τα κοινωνικά στερεότυπα που θέλουν τους άντρες πρωταγωνιστές στο χώρο της τέχνης, η σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή αναπαράγει την περιθωριοποίηση ή αποτελεί προνομιακότερο πεδίο για τη γυναικεία έκφραση;
Νία Φιλογιάννη: Οι γυναίκες ή καλύτερα οι θηλυκότητες, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του κόσμου της τέχνης εδώ και αιώνες. Παρ’όλ’αυτά παρατηρούμε πως, ενώ είναι περισσότερες από τους άνδρες στις σχολές, εξακολουθούν να υποεκπροσωπούνται σε όλες τις μετρήσεις που αφορούν στο επίτευγμα της σταδιοδρομίας. Το 2016, σύμφωνα με τις Υπηρεσίες Εισαγωγής Πανεπιστημίων και Κολλεγίων, το 63% των προπτυχιακών σπουδαστών που σπούδαζαν δημιουργικές τέχνες και σχέδιο ήταν γυναίκες. Ωστόσο, μόνο το 29% των καλλιτεχνών που εκπροσωπούνταν από τις εξέχουσες γκαλερί του Λονδίνου δεν ήταν άντρες.
7 χρόνια μετά, οι γυναίκες έχουν πάρει πίσω τη δύναμη και τη φωνή τους, μοιράζονται μέσω της τέχνης τις ιστορίες τους με τους δικούς τους όρους, και θέτουν ερωτήματα για όλα αυτά που χρειάζεται να αλλάξουν στην κοινωνία. Μία από τις αξίες μας στο Cream Athens είναι να εκπροσωπούμε ισόποσα όλα τα καλλιτεχνικά όντα και να δίνουμε φωνή σε εκείν@ που μπορεί να την στερούνται λόγω συνθηκών και κοινωνικής περιθωριοποίησης σε μια χώρα που με δυσκολία κοιτάει το φως. Οι σκουριασμένες πεποιθήσεις, η καταπίεση και τα κοινωνικά στερεότυπα νιώθω πως όσο πάνε και εξαφανίζονται, και αυτό χάρη στις νέες γενιές που είναι πολύ προοδευτικές στις απόψεις και τα πιστεύω τους, οπότε βοηθούν στην επίτευξη ενός κόσμου όπου η ισότητα δεν θα έχει λόγο να συζητείται πια, στην κοινωνία και την τέχνη.
Οι βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις και οι μακραίωνες ιδεολογικές αγκυλώσεις δεν αφανίζονται από τη μία μέρα στην άλλη.
Υπάρχουν στερεότυπα για τη γυναικεία αναπαράσταση αλλά και τις γυναίκες ως καλλιτέχνιδες και πολιτιστικές παραγωγούς στο χώρο της τέχνης;
Χριστίνα Παπαϊωάννου: Δυστυχώς, φράσεις όπως “Ζωγραφίζει / γράφει / σκηνοθετεί σαν άντρας!” ή “Πολύ γυναικείο μωρέ”, ακούγονται ακόμα στις μέρες μας και είναι ενδεικτικό της υποβάθμισης και της υποτίμησης που έχει υποστεί για αιώνες το γυναικείο φύλο. Ενώ σχεδόν όλα τα καλλιτεχνικά ρεύματα έχουν διαχρονικά εκφραστεί μέσα από τη γυναικεία μορφή, οι γυναίκες δημιουργοί έχουν για αιώνες αγνοηθεί και φυσικά αποθαρρυνθεί από τον κόσμο της τέχνης. Άλλωστε, η ορατότητα των γυναικών δημιουργών στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της Ιστορίας της Τέχνης είναι μηδαμινή.
Εάν θεωρήσουμε την Τέχνη καθρέφτη που αντικατοπτρίζει τις αξίες και τα ήθη του πολιτισμού που την παράγει, τότε θα δούμε καθαρά ότι, πέραν της αρχικής της αντιμετώπισης ως δημιουργού και μητέρας κυρίως κατά την πρωτογονική περίοδο, η γυναικεία μορφή αντιμετωπίστηκε ως αντικείμενο του αντρικού πόθου έως τον 20ό αιώνα, όπου στην ουσία αρχίζει να αντιμετωπίζεται ως αυτόνομο ανθρώπινο ον. Ιδίως κατά τον 21ο αιώνα η εικόνα της γυναίκας έχει αλλάξει ουσιαστικά και σε μεγάλο βαθμό (στην πλειονότητα των σύγχρονων κοινωνιών, καθώς υπάρχουν δυστυχώς ακόμα οι εξαιρέσεις). Οι βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις βέβαια και οι μακραίωνες ιδεολογικές αγκυλώσεις δεν αφανίζονται από τη μία μέρα στην άλλη.
Σήμερα, οι γυναίκες δημιουργοί μπορούν να υπογράφουν με το κανονικό τους όνομα και να βραβεύονται με Νόμπελ, αλλά η επένδυση σε γυναίκες εικαστικούς από μέρους των συλλεκτών παραμένει σχεδόν ανύπαρκτη λόγω της πιθανότητας να δημιουργήσουν οικογένεια – σκεφτείτε πόσο περίεργο ακούγεται να ρωτάς έναν άντρα καλλιτέχνη εάν η πατρότητα έχει επηρεάσει την αφοσίωση στο έργο του! Σε πρόσφατη συζήτηση που είχα με φίλη καλλιτέχνιδα συνειδητοποιήσαμε ότι το βάρος του “να με πάρουν στα σοβαρά” είναι μια τρομακτικά υπαρκτή αγωνία. Αξίζει νομίζω επίσης να αναφερθεί ότι από τα 300 περίπου έργα τα οποία εκτίθενται στη νέα Εθνική Πινακοθήκη, μόλις 31 φέρουν υπογραφή γυναικών δημιουργών.
Με ποιους τρόπους πιστεύεις πως έχει επηρεάσει η τέχνη τους έμφυλους ρόλους στην κοινωνία;
Χριστίνα Παπαϊωάννου: Τα στερεότυπα προκύπτουν από την υπεραπλούστευση και τη γενίκευση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των δύο φύλων με αποτέλεσμα την αυστηρή κατηγοριοποίηση του πληθυσμού σε δύο διακριτές ομάδες σε σχέση με το βιολογικό φύλο, δηλαδή σε άντρες και γυναίκες. Έτσι, τους αποδίδονται συγκεκριμένα γνωρίσματα και τρόποι συμπεριφοράς, βάσει των οποίων αναμένεται να ενεργούν. Η εικόνα της ιδανικής γυναίκας που ασχολείται με τα οικιακά και την ανατροφή των παιδιών, όντας ταυτόχρονα πάντα ερωτικά και συναισθηματικά διαθέσιμη, και το πρότυπο του δυνατού άνδρα που δεν εκφράζει τα συναισθήματά του, είναι ριψοκίνδυνος αλλά την ίδια στιγμή πυλώνας οικονομικής σταθερότητας για το σπίτι του, είναι ρόλοι που επωμίστηκαν τα δύο φύλα και που ήταν περιοριστικοί και για τα δύο.
Ο ρόλος της τέχνης είναι να εγείρει ερωτήματα και να ξεκινά συζητήσεις γύρω από τα κοινωνικά φαινόμενα της εποχής της. Μέσω της ελεύθερης αυτοέκφρασης και του κοινωνικοπολιτικού της χαρακτήρα, συμβάλλει τα μέγιστα στην αναζήτηση νέων αξιών, στην αμφισβήτηση και άρση των απόλυτων διαχωριστικών γραμμών. Η ίδια η τέχνη αναζητά τρόπους κατανόησης των έμφυλων ταυτοτήτων και συμβάλλει ώστε οι δύο αυτές κοινωνικές κατηγορίες να σταματήσουν να θεωρούνται αυτονόητες ως προς το περιεχόμενό τους και να αποδεσμευτούν από τις βιολογικές τους αναφορές.
Το πεδίο του γυμνού γυναικείου σώματος κουβαλάει χρόνια το βάρος της σεξουαλικοποίησης και της τελειότητας.
Υπάρχουν επιπτώσεις του να είσαι γυναίκα και να δημιουργείς, να εκφράζεσαι ελεύθερα; Και αν ναι, ποιες είναι αυτές;
Haotique: Σίγουρα υπάρχουν επιπτώσεις του να είσαι γυναίκα, καθώς οι περισσότεροι χώροι είναι ανδροκρατούμενοι. Στον τομέα της φωτογραφίας συγκεκριμένα το νιώθω διαρκώς. Έχω βρεθεί σε set με φωτογράφους που θα σχολιάσουν τα πάντα στην εμφάνιση ενός γυναικείου μοντέλου, θα πουν ότι χρειάζεται ρετούς στα πόδια ώστε να είναι αδύνατα, να αφαιρεθούν τρίχες κτλ. με φράσεις όπως «ωραία γκόμενα αυτή αλλά βαριά, ρε παιδί μου» και πρακτικές που είναι εντελώς αντίθετες με αυτό που κάνω εγώ στην τέχνη μου. Μου έχει τύχει επίσης να πάω να τυπώσω φωτογραφία που φαινόταν αμυδρά κυτταρίτιδα στο σώμα του μοντέλου και με ρώτησε ο άνδρας υπάλληλος αν θα την αφαιρέσουμε για να φαίνεται «ωραίο», ενώ σε ανδρικό γυμνό σίγουρα δεν θα μου έλεγαν να αφαιρέσουμε κάποια «ατέλεια» στο σώμα του.
Το πεδίο του γυμνού γυναικείου σώματος κουβαλάει χρόνια το βάρος της σεξουαλικοποίησης και της τελειότητας. Στις διαφημίσεις η γυναίκα χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο για να διεγείρει τον άνδρα με την εμφάνισή της, πάντα αδύνατη, πάντα αψεγάδιαστη. Αυτό είναι που προσπαθώ να «πολεμήσω»: να πετάξω από πάνω μας αυτό το βάρος και να το απενεχοποιήσω.
Επειδή ακριβώς η θεματική μου είναι το γυμνό, πολύ συχνά συνδέεται με το ότι θέλουμε απλά να προκαλέσουμε όσες ασχολούμαστε με αυτό, και ότι το κάνουμε γιατί θέλουμε σεξ ή επιβεβαίωση. Αντίθετα, οι άντρες που κάνουν γυμνό θεωρείται πως υπηρετούν την τέχνη και «θαυμάζουν» τη γυναικεία φύση. Προσωπικά πιστεύω ότι η ανδρική μάτια στο γυμνό τις πιο πολλές φορές ακουμπά το ερωτικό κομμάτι -που δεν είναι και απαραίτητα κακό, αλλά σπάνια βλέπω φωτογραφίες που να τις βρίσκω αγνές και φυσικές από έναν άνδρα. Φυσικά υπάρχουν και άνδρες που βγάζουν υπέροχα γυμνά.
Ποιες είναι οι πιέσεις που δέχεσαι ως γυναίκα δημιουργός και καλλιτέχνιδα;
Haotique: Σίγουρα νιώθω πως πρέπει να εξυπηρετώ τα πρότυπα στα οποία έχουν εγκλωβίσει τις γυναίκες όσον αφορά το τι αρέσει στο ανδρικό μάτι, όπως για παράδειγμα τα σέξι σώματα, τις σέξι πόζες. Προσπαθώ να μην μπαίνω σε αυτό το mood, θέλω να απεγκλωβιστώ γενικά από το τι θέλουν οι γύρω μου (ανεξαρτήτως φύλου) να δουν από τη δική μου τέχνη, και προσπαθώ να επικεντρωθώ περισσότερο στο τι θέλω εγώ να εκφράσω μέσω αυτής. Πιέζομαι σίγουρα στο να δείξω πχ. τα σώματα που έχουν «ατέλειες», γιατί μπορεί να λάβω κάποια περίεργα ή σεξουαλικά σχόλια.
Γενικά νομίζω ότι όλη η πίεση έρχεται από τα σχόλια που θα λάβω από άντρες για το τι κάνω και πώς το κάνω. Ένα παράδειγμα είναι που ένας που είχε πει το εξής «άρα εσύ είσαι κοπέλα που γουστάρεις τις γυναίκες αλλά τα έχεις με άνδρα». Το σχόλιο εννοείται πως ήταν βασισμένο στο ότι είμαι γυναίκα που κάνει γυναικείο γυμνό. Είμαι σίγουρη πως αν ήμουν άνδρας δεν θα μου έλεγε τέτοια κουβέντα, και εννοείται πως στο ανδρικό μυαλό, αν το αντικείμενό σου έχει να κάνει με γυμνό -και πόσο μάλλον γυναικείο- τότε τις γουστάρεις κιόλας ερωτικά. Τέτοιες κουβέντες δεν έχω ακούσει ποτέ από γυναίκες, μόνο οι άντρες θα σκεφτούν και θα το θεωρήσουν καλή ιδέα να σου πουν τέτοια πράγματα για «το καλό».
Μπορείς να επισκεφθείς την έκθεση Remedy στο TAF [The Art Foundation] στο Μοναστηράκι, έως τις 22 Ιανουαρίου 2023, Τετάρτη – Κυριακή, 12 – 8 μ.μ.
